«من راجع به حضرت صدیقه علیها‏السلام خودم را قاصر می‏دانم ذکری بکنم فقط اکتفا می‏کنم به یک روایت که در کافی شریف است و با سند معتبر نقل شده است؛ و آن روایت این است که حضرت صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «فاطمه علیها‏السلام بعد از پدرش هفتاد و پنج روز زنده بودند، در این دنیا بودند و حزن و شدّت بر ایشان غلبه داشت؛ و جبرئیل امین می‏آمد خدمت ایشان و به ایشان تعزیت عرض می‏کرد و مسایلی از آینده نقل می‏کرد.»(۱) ظاهر روایت این است که در این هفتاد و پنج روز مراوده‏ای بوده است؛ یعنی رفت و آمد جبرئیل زیاد بوده است… البته آن وحی به معنای آوردن احکام، تمام شد به رفتن رسول اکرم…. در هر صورت، من این شرافت و فضیلت را از همه فضایلی که برای حضرت زهرا ذکر کرده‏اند: ـ با این که آنها هم فضایل بزرگی است ـ این فضیلت را من بالاتر از همه می‏دانم که برای غیر انبیا: آن هم نه همه انبیا، برای طبقه بالای انبیا و بعضی اولیایی که در رتبه آنهاست، برای کسی دیگر حاصل نشده». (امام خمینی، ۱۱/۱۲/۶۴) (۲) امام خمینی (ره) این جرعه نوش کوثر ولایت، با نقل روایتی معتبر از اصول کافی به عظمت معنوی فاطمه علیها‏السلام ـ که همان محدّثه بودن است ـ اشاره می‏کند و آن را مهمترین فضیلت بانوی نمونه اسلام می‏شمارد. فضیلتی که جز برای طبقه اول انبیاء برای دیگری حاصل نشده است. گفتگو با جبرئیل به مدّت هفتاد و پنج روز و سخن گفتن با فرشتگان که به خاطر مکرمت و عظمت فاطمی به حضورش می‏شتافتند. امام صادق علیه ‏السلام در پاسخ فردی که می‏پرسد: محدّث چیست؟ می‏فرماید:«یأتیه ملک فینکت فی قلبه کیت و کیت» .(محدّث کسی است که فرشته به سویش می‏آید و به قلب او لطایف و نکات آسمانی را یادآور می‏شود. (۳) همچنین امام باقر علیه ‏السلام می‏فرماید: محدّث کسی است که فرشته را نمی‏بیند؛ اما سخن او را در بیداری می‏شنود.(۴) وجود فردی که محدَّث و گوش فرادهنده به حدیث فرشتگان باشد، مورد اتفاق تمامی دانشمندان شیعه و سنّی است و از اختصاصات شیعه شمرده نمی‏شود. مرحوم علاّمه امینی در بحث «المحدّث فی الاسلام» نصوص فراوانی از اهل سنّت ذکر می‏کند که وجود محدّث را پذیرفته‏اند و بر افرادی تطبیق کرده‏اند.(۵)

محدّثه یا پیامبر؟

درباره حضرت صدّیقه در روایات، دو جهت گفتگو مطرح شده است: یکی گفتگو با فرشتگان و دیگری حضور جبرئیل نزد آن حضرت. حضرت امام صادق علیه ‏السلام می‏فرماید: «فاطمهُ بنت رسول اللّه‏ صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله کانت محدّثه و لم تکن نبیّه»، فاطمه دختر رسول خدا، محدّثه بود نه پیامبر.

سپس در ادامه توضیح می‏دهد که فاطمه علیها‏السلام را از این جهت محدّثه نامیده ‏اند که فرشتگان از آسمان بر او نازل می‏شدند و همان گونه که با مریم دختر عمران گفتگو داشتند، با او چنین سخن می‏گفتند: «یا فاطمه، خدای متعال تو را پاک گردانید و از میان تمام زنان عالم برگزید.» شبی حضرت صدّیقه علیها‏السلام به فرشتگان فرمود: آیا آن زن که از جمیع زنان عالم برتر است، مریم دختر عمران نیست؟ جواب دادند: نه، مریم فقط سیّده زنان عالم در زمان خویش بود؛ ولی خدای تعالی تو را بزرگ بانوان جهان در تمام زمانها از اوّلین و آخرین قرار داده است.(۶) اما باید توجه داشت که روایتی که امام خمینی (ره) از آن یاد کرده، به شأن و منزلت نبوّت ارتباط ندارد؛ زیرا در قرآن کریم از حضرت مریم و سخن گفتن جبرئیل با او یاد می‏کند. با اینکه آن حضرت، پیامبر نبود.

بررسی دو نظریه

آمدن جبرئیل نزد حضرت صدّیقه از عظمت و تعالی روحی و اوج معنوی آن بزرگوار حکایت می‏کند؛ زیرا درباره کیفیّت ایجاد رابطه جبرئیل و فرشتگان با انسان دو نظریّه است.   نظریه عروج معنوی نظریه‏ای که فلاسفه بر آن تأکید دارند، این است که می‏گویند: انسان تا در طبیعت و مادهّ است، در حجاب است و نمی‏تواند به ملأ اعلی دست یابد. همین که خود را از معاصی و لذّات و تعلّقات نفسانی آزاد ساخت، نور معرفت و ایمان به خدا و ملکوت اعلی در قلبش تجلّی می‏کند. این نور در بالاترین مرتبه خویش همان جوهر قدسی است که در اصطلاح فلاسفه عقل فعّال و در زبان شریعت نبوی روح قدسی نامیده می‏شود. با ظهور این نور، آنچه در آسمانها و زمینهاست برایش روشن می‏گردد. و حقایق اشیا را می‏بیند، همان گونه که نور مادّی را در صورتی که حجاب نباشد، مشاهده می‏کند. در این زمینه به آیاتی نیز استشهاد شده است؛ برای نمونه خداوند می‏فرماید: «بل ران علی قلوبهم ماکانوا یکسبون» ؛ گناهانی که انجام دادند بر دلهای آنان غلبه کرده است.( مطفّفین/۱۴) پس از آنکه فرد از این حجابها دور شد، باطن او معراج معنوی خویش را آغاز می‏کند؛ سرّ ملکوت بر او آشکار شده، آیات بزرگ خداوند را مشاهده می‏کند. چنانکه خداوند می‏فرماید: «لقد رأی من آیات ربّه الکبری» ( نجم/۱۸)

سپس همین روح قدسی در روح بشری و دنیایی‏اش تأثیر می‏نهد. و حقایقی که شهود کرده، در حواس ظاهری مانند بینایی و شنوایی متمثّل و آشکار می‏سازد. بدین ترتیب، شخص حقایق ملکوتی را، که در آن عالم حقیقی خارجی و مشخص است، به صورت محسوس مشاهده می‏کند. بر اساس این نظریّه، تکامل و عروج معنوی و روحی انسان سبب ارتباط با حقایق ملکوت می‏شود.   نظریه تناسب روحی نظریّه دوم این است که روح ولیّ یا پیامبر سبب نزول فرشتگان نیست، بلکه خداوند فرشته را مأمور می‏کند در پیشگاه ولیّ خدا قرار بگیرد و مسایل را بازگوید. ظواهر ادّله نیز بر درستی این نظر گواهی می‏دهد. بر اساس این نظریه، تا ظرفیت معنوی و تناسب روحی کامل بین ولیّ الهی و فرشته نباشد، این نزول ممکن نخواهد شد. قرآن کریم در این زمینه می‏فرماید: «اللّه‏ اعلم حیث یجعل رسالته»(انعام/۱۲۴)؛ خداوند آگاه‏تر است که پیامبری و رسالت خویش را در کدامین جایگاه قرار دهد. در شأن نزول این آیه می‏خوانیم که: ولید ابن مغیره می‏گفت: چون ثروتمند هستم و سنّ بیشتری دارم، باید بر من وحی نازل شود. خداوند متعال می‏فرماید: شایستگی‏ها را خداوند می‏داند. برای این در آیه دیگر صبر و یقین را عامل وصول به مقام امامت معرفی می‏نماید و می‏فرماید: «و جعلنامنهم ائمّهً یهدون بامرنا لمّا صبروا و کانوا بآیاتنایوقنون» از آنان پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می‏کنند؛ و این بدان سبب است که آنان صبر پیشه کردند و به آیات ما یقین داشتند.(۱۶) امام خمینی قدس‏سره در این زمینه می‏فرماید: مسأله آمدن جبرئیل برای کسی یک مسأله ساده نیست. خیال نشود که جبرئیل برای هر کسی می‏آید و امکان دارد بیاید. این یک تناسب لازم است بین روح آن کسی که جبرئیل می‏خواهد بیاید و مقام جبرئیل که روح اعظم است. چه ما قایل بشویم به این که قضیّه تنزیل، تنزّل جبرئیل، به واسطه روح اعظم خود این ولیّ است یا پیغمبر است، او تنزیل می‏دهد او را و وارد می‏کند تا مرتبه پایین یا بگوییم که خیر، حقّ تعالی او را مأمور می‏کند که برو و این مسایل را بگو. چه آن قسم بگوییم که بعض اهل نظر می‏گویند. و چه این قسم بگوییم که بعض اهل ظاهر می‏گویند تا تناسب ما بین روح این کسی که جبرئیل می‏آید پیش او و بین جبرئیل که روح اعظم است نباشد امکان ندارد این معنا… . این فضیلت را من بالاتر از همه می‏دانم که برای غیر انبیا علیهم ‏السلام آن هم نه همه انبیا برای طبقه بالای انبیا علیهم‏السلام و بعض از اولیایی که در رتبه آنها هست، برای کسی دیگر حاصل نشده.(۸) امید آنکه پرتوی از فیض کوثر قرآن صدیقه طاهره، دل و جانمان را روشن سازد و با شناخت هرچه بیشتر آن بانو، گلواژه‏های تقوا و ایمان را در اجتماع خویش متجلّی سازیم.   پی نوشت: ۱) «انّ فاطمه مکثت بعد رسول اللّه‏ خمسهً و سبعین یوماً و قدکان دخلها حزنٌ شدید علی ابیها و کان جبریلُ یأتیها فَیُحْسِنُ عزاها علی أبیها و یُطیّب نفسها و یُخبرها عن ابیها و مَکانِهِ و یُخبرها بما یکون بعدها فی ذُرّیّتها و کان علیٌّ یَکْتُبُ ذالک فهذا مُصحفُ فاطمه»؛ اصول کافی، ج ۱، ص ۲۴۱، (ترجمه: فاطمه بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله بیش از هفتاد و پنج روز زنده نماند. داغ پدر اندوهی سخت بر قلبش وارد ساخته بود؛ به این جهت جبرئیل پی در پی به حضورش می‏آمد و او را در عزای پدر تسلیت می‏گفت. خاطر غمین زهرا را تسلّی می‏بخشید و از مقام و منزلت پدرش و حوادثی که بعد از رحلت او بر فرزندانش وارد می‏گردید، خبر می‏داد. امیرمؤمنان علیه‏السلام آنچه جبرئیل می‏گفت به رشته تحریر در می‏آورد. مجموع این سخنان «مصحف فاطمه» را شکل می‏دهد) ۲) جایگاه زن در اندیشه امام خمینی، ص ۴۲ و ۴۳٫ ۳) بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۲۷٫ ۴) اصول کافی، ج ۱، ص ۱۷۶٫ ۵) الغدیر، ج ۵، ص ۴۲٫ ۶) جایگاه ‏زن‏دراندیشه ‏امام خمینی، ص ۴۲ ؛ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۷۸ و ۷۹٫ ۷) امام خمینی در این زمینه می‏نویسد: در قرآن کریم آیاتی هست که دلالت می‏کند بر آنکه اشخاصی که پیغمبر نبودند، ملائکه؛ بلکه جبرئیل را دیدند و با او سخن گفتند. ما نمونه‏ای از آن را اینجا یاد می‏کنیم: «و اذ قالتِ الملائکه یا مریمُ انّ اللّه‏ اصطفیکِ و طهّرکِ وَاصطفیکِ علی نساء العالمین»(آل عمران/ ۴۲) یعنی چون ملائکه گفتند به مریم که خدا تو را برگزیده و پاکیزه کرده و فضیلت داد بر زنهای جهان، پس از آن خدای تعالی حکایت مریم را نقل می‏کند از «آیه ۴۴» بسیاری از حالات عیسی مسیح و معجزات او را ملائکه برای مریم نقل می‏کنند و از غیب به او اخبار می‏دهند؛ و در سوره مریم (آیه ۱۷) می‏گوید: «فارسلناالیها روحنافتمثّل لها بشراً سویّاً»؛ و قضیّه مراوده ملائکه و جبرئیل با مریم در بسیاری از آیات قرآن مذکور است و خبرهایی که از غیب به او دادند، خداوند نقل می‏کند. ۸) جایگاه زن در اندیشه امام خمینی، ص ۴۲ و ۴۳٫

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان