پايگاه اطلاع رساني دفتر امام جمعه گلپايگان
اسلام و به گزینی(۵)
انتخاب دوست
محمد تقی کرامتی
یکی از تاءثیرگذارترین عوامل در تکوین شخصیت انسان عوامل محیطی است و جایگاه دوست در میان این عوامل، جایگاهی ممتاز و بی‌بدیل است. روانشناسان و کارشناسان مسائل تربیتی معقتدند: عمیق‌ترین تاءثیرها در تعامل بین انسان‌ها را می‌توان در میان دوستان دید.
دوستان شایسته، نردبان ترقی و تکامل یکدیگرند و بالعکس دوستان بد به همان میزان، مخرب‌ترین تاءثیرات را بر بنیادهای شخصیتی انسان وارد ساخته، او را در گرداب بدبختی و گمراهی فرو می‌برند. حتماً از بزهکاران و مجرمان مکرر و پیوسته شنیده‌اید که مهم‌ترین عامل انحراف خود را دوستان ناباب معرفی می‌کنند. اگر چه نمی‌توان اراده و خواست انسان را در انتخاب مسیر زندگی به کلی نادیده گرفت؛ اما باید اذعان کرد که تاءثیر همنشین منحرف در گمراهی انسان که به تدریج حاصل می‌شود، به حدی است که امکان اعمال هرگونه ارادهِ مغایر را از انسان سلب می‌کند. در قرآن نیز این واقعیت به شکل زیبایی ترسیم شده است. خداوند در سورهِ فرقان در توصیف حالات ستمگران و منحرفان در روز قیامت می‌فرماید
یوم یعضّ الظالم علی یدیه یقول‌یالیتنی اتخذت مع الرسول سبیلاً یا ویلتا لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلاً لقد ضلّنی عن الذکر بعد اذ جائنی و کان الشیطان للانسان خذولا»(۱) روزی فرا خواهد رسید که شخص ستمگر، دستان خود را از شدت حسرت به دندان می‌گذارد و می‌گوید: «ای کاش با رسول خدا راهی بر می‌گزیدم، ای وای بر من! کاش فلان شخص گمراه را دوست خود نمی‌گرفتم. او مرا از یاد حق گمراه ساخت؛ بعد از آنکه بیداری و سعادت به من روی آورده بود.» با توجه به این تاءثیرگذاری و تاءثیرپذیری متقابل است که از دیدگاه اهل بیت، دوستان (خواه و ناخواه) مبنای شناسایی هویت و شخصیت یکدیگر قرار می‌گیرند.
رسول گرامی اسلام فرمودند: «المرء علی ابن خلیله فلینظر احدکم من یحالل»(۲)
«انسان با آیین و روش دوستش شناخته خواهد شد؛ پس اینک بنگرید که با چه کسی دوست می‌شوید».
پیامبر خدا(ص) همچنین از حضرت سلیمان(ع) چنین نقل فرمودند که:
لا تحکموا علی رجل بشیء حتی تنظروا الی من یصاحب فانما یعرف الرجل باسکاله و اقرانه و ینسب الی اصحابه و اخدانه»(۳)
«دربارهِ کسی قضاوت نکنید تا به دوستانش نظر بیفکنید؛ چرا که انسان به وسیله دوستان، یاران و رفقایش شناخته می‌شود.»
در روایتی دیگر از امیرالمؤ‌منین علی(ع) آمده است:
«و من اشتبه علیکم امره و لم تعرفوا دینه فانظروا الی قلطائه فان کانوا اهل دین الله فهو علی دین الله و ان کانوا علی عمر دین الله فلا حظّ له من دین الله»(۴)
«هرگاه وضع کسی بر شما مشتبه شد و دین او را نشناختید، به دوستانش نظر کنید؛ اگر اهل دین و آیین خدا باشند، او نیز پیرو آیین خداست و اگر بر آیین خدا نباشند، او نیز بهره‌ای از دین خدا ندارد».
به همین دلیل، اسلام نسبت به مساءله دوستی و انتخاب، دوست دقت‌ها و ظرافت‌های خاصی را مبذول داشته و از ابعاد و زوایای مختلفی به این مساءله نظر کرده است. متون دینی ما اعم از قرآن و روایات آکنده از مطالب مهم و سودمندی در این زمینه‌هاست و حتی در برخی از جوامع روایی و حدیثی ما نظیر بحارالانوار، کنز العمال و میزان الحکمه‌و… ابواب مستقلی تحت عناوینی نظیر کتاب الصحبه و کتاب العشره باز شده است. طرح آن مطالب، سودمند و بایسته است؛ اما در این مجال باقی مانده تنها به ذکر پاره‌ای از مهم‌ترین معیارهای انتخاب دوست اشاره می‌کنیم.
معیارهای دوست خوب از نظر اسلام
۱) بردبار و اهل حکمت و دانش باشد.
امیرالمؤ‌منین علی(ع) می‌فرماید: «صاحب الحکماء و جالس الحلماء»(۵)
«با انسان‌هایی که اهل دانش و بردبارند، مصاحبت کنید»
همنشینی با اهل علم و دانش موجب رشد فکری و تقویت و شکوفایی قوای عقلانی انسان می‌شود، بر تجربیات انسان می‌افزاید، آدمی را از خطر گمراهی می‌رهاند و مسیر تاریک و پرپیچ و تاب آینده را به نور معرفتش روشن می‌سازد. دوست باید افزون بر دانایی از شکیبایی نیز بهره‌مند باشد تا در صورت بروز ناملایمات از مسیر اعتدال خارج نشود و به اصطلاح زود از کوره به در نرود. در مسیر دوستی ممکن است انسان به فراز و فرودهای فراوانی برخورد کند، اتفاقات و حواثی رخ دهد که بعضاً خارج از اراده و کنترل افراد باشد، کدورت‌ها و ناملایماتی که بعضاً ناشی از سوء تفاهمات یا دخالت حسودان و وسوسه‌انگیزان بدخواه است، پیشآمد کند که تنها دوستان صبور و شکیبا می‌توانند این گردنه‌های دشوار را با سربلندی و گردانی افراشته پشت سرنهند و با سرانگشتان تدبیر و بردباری گره‌های فروبسته را یکی پس از دیگری بگشایند. از این رو پیشوایان دینی ما در روایات متعددی توصیه می‌کنند پیش از آنکه کسی را به عنوان دوست بر گزینید، او را به شیوه‌های زیر بیازمایید؛ اگر جواب مثبت داد، می‌توانند دوستان خوبی برای شما باشند و الا شایستگی دوستی را ندارند. مهم‌ترین این راه‌ها چنین است: نخست آنکه در هنگام عصبانیت ببینید آیا از مدار حق و عدالت خارج می‌شود یا خیر؟
هنگام تنگدستی آیا با شما از در گشاده‌دستی وارد می‌شوند یا خساست؟
در مسافرت آیا سلوک جوانمردان را دارد یا زودرنج و بهانه‌گیر و بی احساس نسبت به وظایف خود و هماره در پی راحتی خویش است؟ در هنگام ورود مصائب بر شما آیا همدرد و همدل با شماست یا بی تفاوت؟
تجربه نیز نشان داده است موارد یاد شده محک بسیار خوبی برای شناسایی دوستان خوب از دوستان ناشایستند.
۲) زینت و مایهِ مباهات انسان باشد
افراد با شخصیت، با وقار و آراسته به فضایل اخلاقی همواره در بین افراد جامعه مورد احترام و از جایگاه خوبی برخوردارند. طبیعتاً همنشینی و مصاحبت با چنین اشخاصی ضمن اینکه اثرات مطلوب و مثبتی را در روح انسان بر جای می‌گذارد، زینت و مایه مباهات است وبر عکس مصاحبت با اشخاص بی شخصیت، فاقد نزاکت و ناآشنای به هنجارهای اجتماعی و عرفی، انسان را از چشم دیگران ساقط کرده، موجبات تنفر و گریز افراد جامعه را فراهم می‌سازد.
امام صادق(ع) در این مورد می‌فرماید:
«اصحب من تزین به و لا تصحب من یتزیّن بک»(۶)
با کسانی همنشینی کن که زینت و مایه افتخارت باشند و با کسانی که [تنها از زیبایی تو به نفع خود بهره می‌برند] اما خود کمالی ندارند تا زینت تو گردند، دوست مشو»
۳ـ دلسوز بر آخرتت باشد
از دیگر ملاک‌های مورد تأ‌کید اسلام این است که دوست باید اهل دیانت و تقوا و پرهیز از گناه باشد. کسی که با عمل و گفتارش تو را به سوی آخرت بخواند، نگاه به او تو را به یاد پروردگار هستی بیاندازد و همنشینی با او به برگ و بر درخت علم و عملت بیفزاید.
امام علی(ع) فرمودند:
«من دعاک الی الدار الباقیه و اعانک علی العمل لها فهو الصدیق المشفق»(۷)
آنکس که تو را به سوی آخرت بخواند و بر عمل برای تحصیل آخرت یاری‌ات رساند، او دوستی دلسوز و مشفق خواهد بود.
ـ از دوستی با این گونه اشخاص بگریزید:
الف) انسان فاسق:
امیرالمؤ‌منین علی(ع) در نامه ۶۹ نهج‌البلاغه می‌فرماید: «ایاک و مصاحبه الفسّاق؛ فانّ الشرّ بالشرّ ملحق»(۸)
از دوستی با افراد فاسق و گنهکار بپرهیزید؛ چرا که شما را نیز همانند خود فاسق خواهد نمود.
ب) انسان احمق
امام علی(ع) در سخنی دیگر فرزندش امام حسن(ع) را از دوستی با اشخاص احمق نهی کرده و چنین فرمودند:
«یا بنی ایاک و مصادقه الاحمق؛ فانه یرید ان ینفعک فیضرک»(۹)
فرزندم! از دوستی با انسان‌های احمق و نادان بگریز؛ چرا که دوست احمق می‌خواهد به تو خدمت کند، اما [ناخواسته به خاطر حماقتش] به تو همواره زیان می‌رساند.
ج) انسان دروغگو
امیرالمؤ‌منین(ع) می‌فرماید: «ایاک و مصادقه الکذّاب؛ فانّه کالسّراب یقرب علیک البعید و یبعد علیک القریب»(۱۰)
از دوستی با انسان‌های دروغ گو بپرهیزید؛ زیرا [شما را از وصول به حقیقت باز می‌دارند] آن‌ها مانند سراب‌اند؛ دور را برای شما نزدیک جلوه می‌دهند و نزدیک را بسیار دور می‌نمایند.
د) انسان عیب جو:
امام المتقین علی(ع) در یکی دیگر از سخنان حکمت‌آموز خویش می‌فرماید:
«ایاک و معاشرت متتبعی عیوب الناس؛ فانه لم یسلم مصاحبهم عنهم»(۱۱)
از معاشرت و همنشینی با انسان هایی که همواره در پی عیب‌های مردم هستند، بپرهیزید؛ چرا که شما نیز از عیب‌جویی آن‌ها در امان نخواهید بود.
پی‌نوشت‌ها:
۱ـ سورهِ فرقان، آیات ۲۷ تا ۲۹.
۲ـ امالی شیخ طوسی، ص ۵۱۸، ح ۱۱۳۵.
۳ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۸۸، ج ۱۷ و
سفینه البحار، ج ۲، ص ۲۷ ماده صدق.
۴ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۹۷.
۵ـ غررالحکم و درر الکلم، ح ۵۸۳۸.
۶ـ بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۲۹۷، ح ۹.
۷ـ غررالحکم، حدیث ۸۷۷۵
۸ـ نهج‌البلاغه، نامه ۶۹
۹ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۳۸.
۱۰ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۳۸.
۱۱ـ غررالحکم، حدیث ۲۶۴۹.