عزادارى و سوگوارى بر مظلومیت خاندان پیامبر عظیم الشأن اسلام علیهم السّلام بسیار دیرینه است و سابقه اى به درازاى تاریخ بشر دارد. فرشتگان و کرّوبیان و جنّ و انس بر مظلومیّت «آل اللّه» گریسته و مجالس عزا و گریه برپا کرده اند. حتى انبیاى گذشته هم اشکى ریزان و دلى سوزان و توسّل و توجّهى به خاندان عصمت و اسوه هاى شهادت داشته اند.(۱)

منابع تاریخى اعم از شیعه و سنی به وضوح این نکته را بیان نموده اند که در تاریخ باشکوه اسلام نیز پیامبر خاتم صلّى اللّه علیه و آله نخستین فردى بود که از شهادت فرزندش حسین بن على علیهماالسلام خبر داد و براى مظلومیت وى اشک ریخت. چنانکه فرمود:

«اِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ حَرارَهً فى قُلُوبِ الْمُۆمنینَ لاتَبْرَدُ اَبَداً ؛ براى شهادت حسین، حرارت و گرمایى در دلهاى مۆمنان است که هرگز سرد و خاموش نمى شود».(۲)

همچنین بنابر گواهى نخستین اسناد مکتوب عاشورا، عزادارى اهل سنت و شیعیان همزمان و پس از حادثه عاشورا به وقوع پیوست. طبرى داستان عبور خاندان امام حسین علیه السلام توسط لشکریان یزید از مسیر قتلگاه و ذکر مصیبت آن مظلوم شهید را که توسط خواهرش زینب کبری علیهاالسلام هنگام دیدن پیکر غرقه به خون و بى سر برادر بر زبان جاری شده، یادآور گردیده است.

پس از آن نیز سوگوارى سیدالشهدا علیه السلام و سایر قربانیان کربلا با انتقال بازماندگان حادثه به شام، بدان سرزمین منتقل شد و محفل جشن و شادمانى یزید را به مجلس عزا تبدیل کرد. احساسات و عواطف فراوان مردم از آن همه مظلومیت و ستمدیدگى غلیان مى کرد و به دو صورت عشق به اولاد حضرت حسین بن على علیهماالسلام و نفرت از دشمنان آنان و دستگاه حاکم اموى بروز مى نمود.

اما تنها عراق و شام نبود که در غم از دست دادن اولاد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و فاجعه عاشورا مى سوخت، بلکه خراسان در شرق نیز على رغم همه فعالیت هاى شدید فرهنگى و سیاسى امویان و سپس عباسیان و فشار وحشتناک نظامى و امنیتى آنان، آن فاجعه عظیم را از یاد نبرد و مظلومیت همه جانبه خاندان پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را با تمام وجود درک نمود؛ مظلومیتى که با رخداد عاشورا آغاز و با شهادت زیدبن على بن حسین علیهماالسلام در سال ۱۲۲ و شهادت یحیى بن زید در سال ۱۲۶ در خراسان ادامه یافت.

همان زید بن على و فرزندش یحیى که مورد علاقه وافر خراسانیان بودند، به خونخواهى امام حسین علیه السلام و ادامه راه سرخ او قیام کردند و بیشترین بیدارى بخشى را با طرح شهادت و مظلومیت آن امام مظلوم و جنایت امویان در روز عاشورا داشتند. از این رو، مردم نیز شهادت امام حسین علیه السلام را گرامى مى داشتند و نسبت به حوادث ناگوار عاشورا اشک مى ریختند و آماده انقلاب عظیم و خونین بر امویان مى شدند که سرانجام در سال ۱۳۲ ق منجر به براندازى بنیاد امویان گردید، هرچند به احقاق حق اهل بیت علیهم السلام نینجامید.

مردم خراسان از اندک فرصت هاى پیش آمده سود جسته، براى خاندان رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله سوگوارى مى کردند. اما با آمدن امام هشتم شیعه، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به خراسان، این احساسات و عواطف هدایت شد و عزادارى مردم با مبانى دینى و اهداف صحیح اسلامى هماهنگ گردید. امام رضا علیه السلام خود رهبریت عزاداران را به عهده گرفت. آن حضرت در دهه اول محرم به طور منظم و همه ساله در سوگ جدش امام حسین علیه السلام مى نشست.

دعبل خزاعى، از شاعران نامدار شیعه، مى گوید: خدمت مولایم امام رضا علیه السلام رسیدم، دیدم آن حضرت همراه اصحابش به سوگ نشسته است. آن بزرگوار با مشاهده من فرمود:

«اى دعبل مى خواهم شعرى بگویى؛ زیرا این روزها، ایام حزن و اندوه ما اهل بیت است و روزهاى سرور دشمنان، بخصوص بنى امیه است. اى دعبل، هرکس بر مصیبت ما بگرید یا بگریاند اجرش با خداست. اى دعبل، هرکس چشمش بر مصیبت ما اشک بریزد و بگرید همراه و در زمره ما محشور مى شود. اى دعبل، هرکس بر مصیبت جدم حسین بگرید البته خدا گناهان او را مى آمرزد».

آن گاه دستور داد پرده اى میان ما و اهل حرم زدند و فرمود که در پس پرده بنشینند و در مصیبت جدّ خود بگریند. در این هنگام به من فرمود: «اى دعبل! بر حسین علیه السلام مرثیه بخوان، مادامى که تو زنده اى یاور و مدح کننده ما هستى؛ پس هرچه توانستى از یارى ما کوتاهى نکن… ».(۳)

آری، امامان معصوم علیهم السلام یاد و نام کربلا را از راه هاى مختلف و به مناسبت هاى گوناگون زنده نگه داشتند. اجراى سوگوارى از سوى آنان براى امام حسین علیه السلام، تشویق مردم به عزادارى و نوید پاداش فراوان اخروى و برکات دنیوى براى سوگوارى امام حسین علیه السلام، و تشویق همه جانبه و دادن صله به شاعران مسلمان براى بیان مصایب اهل بیت علیهم السلام، به ویژه رخداد عاشورا به زبان هنر و سرودن شعر، از جمله عوامل تداوم و گسترش عزادارى امام حسین علیه السلام در میان مسلمانان بود.(۴)

البته خطّ فکرى و سیاسى امامان شیعه علیهم السلام، همواره از سوى قدرتها، مورد تضییق و محدویت و انزواى تحمیلى قرار گرفته بود. در آن عصر خفقان، طرح خط امامان نوعى مبارزه سیاسى – اجتماعى بود و خطرها در پى داشت .طبیعى است که در چنان شرایط، نوشتن و گفتن و سرودن و نشر تفکر و راه و خطّ آنان، از اسلوبهاى مۆثّر شیعه به حساب مى آمد و پیروان حق، با زبان و قلم و شعر و مرثیه و اشک و عزادارى، در احیاء امر ائمّه علیهم السلام و زنده نگهداشتن حماسه ها و بیان فضایلشان تلاش مى کردند. چراکه پرداختن به مظلومیّت اهل بیت علیهم السّلام در آن عصرِ «نتوانستن» ها، ابعادى از مسأله زنده نگهداشتن مشعل حق و دعوت به نور و ایمان بود.

به هر روی، عاشورا عواطف پاک مسلمانان را تحریک نمود و مردم، حتی بسیارى از اهل سنّت، نمى توانستند درباره داستان کربلا و سایر مظلومیت هاى خاندان پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بى تفاوت باشند. مورّخان نامى اهل سنت همچون ابن اثیر در الکامل فى التاریخ، ابوالفرج ابن جوزى در المنتظم و همو در الرد على المتعصب العنید لمن ذم من لعن الیزید و سبط ابن جوزى در تذکره الخواص روشنگرانه به حادثه عاشورا و عزادارى شهادت امام حسین علیهم السّلام و یارانش پرداختند و گزارش هاى پیشینیان اهل سنت، از جمله طبرى، را نه تنها حفظ نمودند، بلکه بر تکمیل و تفصیل آن همت گماشتند.

این عزادارى و مقتل نگارى به خوبى عظمت یاد جانفشانى هاى امام حسین علیه السلام را در میان مردم مسلمان از جمله اهل سنت نشان مى دهد که با وجود فشارهاى مختلف سیاسى و امنیتى نمى توانستند در مقابل عظمت عاشورا اشک نریزند و براى سالار شهیدان و یاران وى سوگوارى نکنند.

بهرحال، برپایى مراسم سوگوارى براى ائمّه اطهار علیهم السلام و احیاى خاطره شکوهمند و الهام بخش حیات و جهاد و شهادتشان، همواره در تاریخ، جاودان، حرکت آفرین و بیدارگر بوده است .جبهه هاى گرم ایران اسلامى در سالهاى دفاع مقدس، گویاترین و زنده ترین سندى است که نشان مى دهد چگونه عشق عاشورایى و مراسم نوحه خوانى و اشک ریختن بر سیدالشهدا علیه السلام، محرّم را ماه پیروزى خون بر شمشیر مى سازد و اشک را به سلاحى کارى و مۆ ثّر تبدیل مى کند.

بنابراین شبهه آفرینی هاى کج فهمان یا مغرضان نسبت به مسأله گریستن و عزادارى و توسّل و اقامه مراسم و شعائر دینى در سوگ امامان مظلوم و شهید علیهم السلام جز از بى خبرى آنان از تعالیم اسلام و دستورها و سنتهاى پیامبر گرامی اسلام صلّى اللّه علیه و آله، نشأت نمى گیرد.(۵)

آری، دلى که به سالار شهیدان علیه السّلام و اهل بیت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله عشق دارد، بى شک در سوگ آنان مى گرید و با این گریه، مهر و علاقه درونى خود را به امام خویش نشان مى دهد چراکه گریه بر مظلوم کربلا تجدید بیعت با او و فرهنگ شهادت است و امضاى راه خونین شهیدان.

پی نوشت:

۱) به کتاب «تاریخ النیاحه على الامام الشهید» یا ترجمه فارسى آن به نام «تاریخچه عزادارى حسینى» مراجعه کنید.

۲) جامع احادیث الشیعه، ج ۱۲، ص ۵۵۶٫

۳) الاغانى، ج ۲۰، ص ۱۴۸٫

۴) روایات مربوط به این عناوین به تفصیل در کتاب دانشنامه امام حسین علیه السلام آمده است .

۵) کتاب «سیرتنا و سنتنا» از مرحوم علامه امینى، مباحث گسترده و مستندى در این باره دارد.