پند و اندرز شماره ۷

نویسنده: علامه فیض کاشانی

در بیان صفات رذیله و اخلاق ناپسندیده روح که از اعمال سیّئه بدن و اعضا ناشى مى‏شود و در مقابل صفات حمیده و اخلاق پسندیده است 

و آن نیز بعضى از قبیل اصول و امّهات است که دیگرها از آن متولد
مى‏شود، و بعضى از قبیل فروع و نتایج است که از آن اصول و امّهات
ناشى مى‏شود. و ما بر ذکر اصول اقتصار مى‏کنیم؛ چرا که به ترک اصول،
فروع نیز ترک کرده مى‏شود. و آن ده است:

۱) جزع و بى‏تابى: جزع و بى‏تابى که در مقابل صبر است بر مصیبت. حق‏تعالى مى‏فرماید که پیغمبران گفتند در وقتى که آزارها به ایشان رسید از قوم:

«وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَیْتُمُونا»[۱]؛

یعنى هر آینه صبر مى‏کنیم بر آزارها که از شما به ما مى‏رسد. 

و در حدیث آمده:

«مَنْ لَمْ یَصْبِرْ عَلَى الْمُصِیبَهِ[۲] جَرَى عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ هُوَ
ذَمِیمٌ وَ أَحْبَطَ اللَّهُ أَجْرَهُ»[۳]؛ یعنى هر که صبر نکند بر مصیبت، قضا بر او
جارى گردد و او مذموم باشد و اجر او باطل. 

۲) سستى در عبادت: کاهلى در عبادت است که در مقابل صبر است بر طاعت.
حق‏تعالى در شأن منافقان مى‏فرماید:

«وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاهِ قامُوا کُسالى »[۴]؛

یعنى هرگاه بایستند به نماز، بایستید از روى کاهلى و نماز بر ایشان دشوار باشد. 

۳) پیروى از هواى نفس: متابعت هوى است که در مقابل صبر است از معصیت. حق‏تعالى مى‏فرماید:

«أَ فَمَنْ کانَ عَلى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ »[۵]؛

یعنى آیا آن کس که بر دلیلى است روشن از پروردگار خود، مثل آن کسى است که زینت داده شده از براى او عمل بد او و پیروى کرده‏اند خواهش‏هاى خود را؟

و در قرآن و حدیث چندین موضع مذمت متابعت هوا شده. و در حدیث آمده:

«احْذَرُوا أَهْوَاءَکُمْ کَمَا تَحْذَرُونَ أَعْدَاءَکُمْ؛ فَلَیْسَ شَیْءٌ أَعْدَى لِلرِّجَالِ مِنِ اتِّبَاعِ أَهْوَائِهِمْ وَ حَصَائِدِ أَلْسِنَتِهِمْ»[۶]؛

یعنى حذر کنید از هواهاى خود همچنان که حذر مى‏کنید از دشمنان خود، پسنیست چیزى که دشمن‏تر باشد مردان را از متابعت هوا و گفتن آنچه مى‏آید بر زبان از سخن‏هاى پریشان که به معصیت مى‏انجامد. 

۴) عجب و خودبینى: عُجب و خودبینى و عظیم شمردن خصال و اعمال خود و
منّت نهادن بر خداى در طاعت و غافل بودن که توفیقات و نعمت‏ها
همه از جانب خداست. و بالجمله، کفران نعمتى که در مقابل شکر قلبى
است. حق‏تعالى مى‏فرماید:

«وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً »[۷]؛

یعنى گمان مى‏برند که ایشان کار خوب مى‏کنند. 

و در حدیث آمده:

«إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْ لاَ ذَلِکَ مَا ابْتُلِیَ مُؤمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَداً»[۸]؛

یعنى حق‏تعالى مى‏دانست که گناه، مؤمن را بهتر از عُجب است.و اگر این نمى‏بود، هرگز مؤمن به گناهى مبتلا نمى‏گردید.

 و در حدیث دیگر آمده: «مردى عملى ناشایسته مى‏کند و ترسان است، پس کار خوبى مى‏کند و عُجبى داخل او مى‏شود. پس او در حال اول که با ترس است بهتر است از حال عُجب»[۹].

۵) حسادت: حسد بردن است بر اهل نعمت دنیوى و اخروى و ساخط[۱۰]
بودن و شکایت داشتن از خداى، به دل یا به زبان در اِنعام بر غیر، که در
مقابل رضا و تسلیم است. حق‏تعالى در شأن منافقان مى‏فرماید:

«أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ »[۱۱]؛

یعنى بلکه حسد مى‏برند مردمان را بر آن چیزى که حق‏تعالى داده است به ایشان از فضل خود. 

و در حدیث آمده:

«الْحَسَدُ یَأْکُلُ الاْءِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ»[۱۲]؛

یعنى حسد ایمان را مى‏خورد همچنان که آتش، هیزم را مى‏خورد. و در حدیث دیگر آمده که «آفت دین حسد است»[۱۳].

۶) حرص بر دنیا: حرص داشتن و سعى بلیغ نمودن است در امور دنیا و غصه
خوردن به جهت آن، که در مقابل توکّل است. حق‏تعالى مى‏فرماید:

«فَلا تَغُرَّنَّکُمُ ذالْحَیاهُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ »[۱۴]؛

 یعنى فریب ندهد شما را زندگى دنیا و فریب ندهد شما را فریب دهنده، یعنى شیطان. 

و در حدیث آمده:

«إِنَّ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ أَهْلَکَا مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ هُمَا مُهْلِکَاکُمْ»[۱۵]؛

یعنى زر و سیم هلاک کرد آن‏هایى را که پیش از شما بودند و این دو نیز، هلاک کننده شمایند. 

و در حدیث دیگر آمده: «مَثل حریص بر دنیا مَثل کرم پیله است؛ هر چند برخود بیشتر مى‏تند، دورتر مى‏شود از بیرون آمدن تا آن‏که بمیرد از غم»[۱۶].

۷) تظاهر و ریا: ریاکردن است در عبادت‏ها و کردن کارهاى آخرت براى دنیا
و جلب مدح و ثنا، که در مقابل اخلاص است. حق‏تعالى در وصف منافقان
مى‏فرماید: «یُراؤنَ النّاسَ »[۱۷]؛ یعنى عبادت خود را به مردمان مى‏نمایند. 

کارى براى غیر خدا

و در حدیث آمده:

«إِیَّاکَ وَ الرِّیَاءَ؛ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَى مَنْ عَمِلَ لَهُ»[۱۸]؛

یعنى بپرهیز از ریا، پس به درستى هر که عمل کند از براى غیر خدا، وا مى‏گذارد حق‏تعالى او را به آن کس که عمل از براى او کرده.

 و در حدیث قدسى آمده: «هر که با من شریک کند غیر مرا در عبادت، از او قبول نمى‏کنم. قبول نمى‏کنم مگر آنچه را که خالص باشد از براى من»[۱۹]. 

۸) خشم و غضب: غضب است که در مقابل حلم است. و آن از جاى در آمدن
است براى امور دنیا و طلب انتقام نمودن در رسیدن مکروهى از کسى.
حق‏تعالى در ثناى قومى مى‏فرماید: «وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ »[۲۰]؛
یعنى هرگاه به غضب در آمدند، مى‏آمرزند و در صدد انتقام در نمى‏آیند. 

یاد خدا در خشم 

و در حدیث آمده که در تورات مکتوب است:

«یَا ابْنَ آدَمَ! اذْکُرْنِی فِی غَضَبِکَ أَذْکُرْکَ فِی غَضَبِی[۲۱] وَ لاَ أَمْحَقْکَ فِیمَنْ أَمْحَقُ وَ إِذَا ظُلِمْتَ بِمَظْلِمَهٍ فَارْضَ بِانْتِصَارِی لَکَ؛ فَإِنَّ انْتِصَارِی لَکَ خَیْرٌ مِنِ انْتِصَارِکَ لِنَفْسِکَ»[۲۲]؛

یعنى اى فرزند آدم مرا یاد کن در وقت غضب خود تا من تو را یاد کنم
در غضب خود و تو را هلاک نکنم در جمله آن‏هایى که هلاک مى‏کنم. و
هر گاه ستمى به تو رسید پس راضى شو به انتقام من از براى تو؛ پس به
درستى که انتقام من از براى تو بهتر است از انتقام خودت براى خود. 

و نیز در حدیث آمده:

«الْغَضَبُ یُفْسِدُ الاْءِیمَانَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ»[۲۳]؛

یعنى غضب ایمان را فاسد مى‏کند همچنان که سرکه عسل را. و در حدیث دیگر آمده که «غضب کلید هر شرّى است»[۲۴].

۹) تکبر و فخرفروشى: تکبّر نمودن و در مردمان به چشم حقارت نگریستن و خود را عظیم شمردن، که در مقابل تواضع است. حق‏تعالى مى‏فرماید: «کَذلِکَ یَطْبَعُ اللّهُ عَلى کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبّارٍ »[۲۵]؛ یعنى همچنین مُهر مى‏کند خداى تعالى بر هر دل متکبر جبر کننده. 

رداى خدا 

و در حدیث آمده:

«الْکِبْرُ رِدَاءُ اللَّهِ فَمَنْ نَازَعَ اللَّهَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ أَکَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ»[۲۶]؛

یعنى کبر رداى خداست  عز و جل ، پس هر که منازعه کند خداى را در چیزى از آن، حق‏تعالى او را سرنگون در آتش اندازد. 

۱۰) حب دنیا: حبّ دنیا و غافل بودن از خدا، و دراز کردن اَمل و فراموش کردن اَجل، که در مقابل زهد است. و این امورى است که بنده را از همه خیرات محروم مى‏سازد. حق‏تعالى مى‏فرماید:

«وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتّى جاءَ أَمْرُ اللّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ »[۲۷]؛

یعنى و فریب داد شما را آرزوها تا آن‏که آمد امر خداى ـ یعنى مرگ ـ و فریب داد شما را به خداى، فریب دهنده. 

و در حدیث آمده:

«حُبُّ الدُّنْیَا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَهٍ»[۲۸]؛

یعنى دوستى دنیا سَرِ هر گناهى است. 

و نیز در حدیث آمده:

«مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الدُّنْیَا أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ َعَالَى الْفَقْرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ شَتَّتَ أَمْرَهُ وَ لَمْ یَنَلْ مِنَ الدُّنْیَا إِلاَّ مَا قُسِمَ لَهُ. وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الاْخِرَهُ أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى الْغِنَى فِی قَلْبِهِ وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ»[۲۹]؛

یعنى هر که صبح و شام کند و دنیا بزرگ‏تر امرى باشد او را که در غم آن باشد، بدارد حق‏تعالى فقر را میان هر دو چشم او و پریشان سازد کار او را و نرسد از دنیا مگر آنچه را که روزى او شده باشد. و هر که صبح و شام کند و آخرت بزرگ‏تر امرى باشد او را که در غم او باشد، بگرداند حق‏تعالى بى‏نیازى را در دل او و جمع کند از براى او کار او را.

منبع: کتاب هشت بهشت

---