آنچه مسلم است خلود کفار، افراد بی‌ایمان و مشرکان در دوزخ می‌باشد، اما خلود همه گنه‌کاران و معصیت‌کاران مسلم نیست مگر اینکه عصیان و گناه آنچنان عظیم یا گسترده باشد که انسان را به کفر و ترک ایمان بکشاند یا بی‌ایمان از دنیا برود.

خلود و جاودانگى در عذاب دوزخْ ویژه کافران است، و بر مؤمنان گنه‌کار ـ که جانشان به نور «توحید » روشن  است ـ راه آمرزش و خروج از آتش بسته نیست، چنانکه می‌فرماید: (إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ و یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَمَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَد افْتَرى إِثْماً عَظِیماً) (نساء/۴۸): خداوند هرگز شرک را نمی‌آمرزد، ولى گناهان دیگر را در مورد هرکس که بخواهد می‌آمرزد; و هرکس به خدا شرک ورزد مرتکب گناه بزرگى شده است.

آیه فوق، که صریحاً از امکان آمرزش همه گناهان (به استثناى شرک) گزارش می‌دهد، بی‌شک ناظر به اعمال سوء انسان‌هایی است که بدون توبه می‌میرند. زیرا در صورت توبه، همه گناهان ـ حتى شرک ـ بخشوده می‌شود، و با توجه به اینکه آیه میان مشرک و غیر او فرق گذارده، باید بگوییم حاکى از آمرزش کسانى است که بدون توبه از دنیا بروند. روشن است که اگر چنین انسانى مشرک باشد بخشوده نمی‌شود، ولى اگر غیر مشرک باشد درباره او امید و نوید مغفرت وجود دارد; امّا نه به طور قطعى، بلکه با  قید (لمن یشاء) یعنى کسى که اراده و مشیت الهى به آمرزش وى تعلق گیرد. قید (لمن یشاء) در آیه گذشته(که بیانگر رحمت واسعه الهى است)  گنه‌کاران را بین «خوف» و «رجا» نگه داشته و آنان را به سوى پیشگیرى از خطر ـ توبه قبل از مرگ ـ ترغیب و تحریص می‌کند . لذا، وعده مزبور، انسان را با دور کردن  از دو پرتگاه «یأس» و «تجرّى» ، بر صراط مستقیم تربیت، او را به جلو سوق می‌دهد.

خلود و جاودانگى

خـلود بـه مـعـنـاى (جـاودانـگى ) است و در آیات قرآن به خلود و جاودانگى بهشتیان در بهشت و گـروهـى از جـهـنـمـیـان در جـهـنـم تـصـریـح شـده اسـت . البـتـه هـمـچـنـان کـه اصـل پـاداش مـورد نـقد و انکار واقع نشده ، جاودانگى پاداش نیز مورد نقد و ایراد واقع نشده و تـنـهـا جـاودانـگى کیفر مانند اصل کیفر مورد نقد و انکار قرار گرفته است .

از این رو منظور از (خـلود) در ایـن بـحث ، اقامت جاوید و ابدى در دوزخ و معذّب بودن به عذاب آن است ؛ بنابراین اگـر کـسـى به اقامت جاوید در جهنّم معتقد نباشد یا باشد ولى بگوید در آخر کار، فرد جهنمى دیـگـر احـسـاس عـذاب نمی‌کند یا عذاب نمی‌شود یا جهنّم براى او سرد و لذیذ می‌گردد، چنین کـسـى نیز منکر (خلود) است . اعتقاد به (خلود) یعنى اعتقاد به این که کسانى براى همیشه در جهنّم معذّب خواهند بود.

کسانی که عذاب جاودان دارند

در آیات مختلف قرآن کریم گروه‌های زیر به عنوان مخلدون در عذاب معرفی شده‌اند:

۱٫    کافران (آل عمران۱۱۶)

۲٫    مشرکان (نحل۲۹)

۳٫    منافقان (مجادله۱۷)

۴٫    مرتدان (آل عمران۸۶-۸۸)

۵٫    تکذیب کنندگان آیات الهی (اعراف۳۶)

۶٫    دشمنان خدا و پیامبر(صلی الله علیه وآله) (توبه۶۳)

۷٫    ظالمان و ستمگران (شوری۴۵)

۸٫    اشقیاء (هود۱۰۶-۱۰۷)

۹٫    آن‌ها که غرق در گناهند (بقره۸۱)

۱۰٫  قاتل مؤمن (نساء ۹۳)

۱۱٫  رباخواران (بقره ۲۷۵)

۱۲٫  سبک اعمالان (مومنون۱۰۲-۱۰۳)

۱۳٫  گنه‌کاران به طور عام (جن۲۳)[ پیام قرآن، همان، ص۴۸۳-۴۹۰ و سبحانی، جعفر، ص۳۸۴-۳۸۵]

با دقت در آیات فوق این نکته معلوم می‌شود که آنچه مسلم است خلود کفار، افراد بی‌ایمان و مشرکان در دوزخ می‌باشد، اما خلود همه گنه‌کاران و معصیت‌کاران مسلم نیست مگر اینکه عصیان و گناه آنچنان عظیم یا گسترده باشد که انسان را به کفر و ترک ایمان بکشاند یا بی‌ایمان از دنیا برود. مثلاً در آیه ۸۱ بقره تعبیر به «احاطت به خطیئته»: «کسی که گناهی انجام دهد و آثار گناه تمام وجود او را بپوشاند» نشان می‌دهد که ارتکاب گناه به تنهایی موجب خلود در آتش نمی‌شود بلکه احاطه گناه به تمام وجود انسان که او را به سوی کفر سوق می‌دهد، سبب خلود می‌شود، چنانچه در آیه ۱۰سوره روم عاقبت انجام گناه را تکذیب آیات الهی و به سخره گرفتن آن‌ها می‌داند.این آیه نشان می‌دهد که اصرار بر گناه و ادامه آن منجر به کفر و تکذیب آیات الهی می‌شود.همچنین آیاتی که مغفرت الهی را گسترده و شامل همه گناهان غیر از شرک می‌داند و آیات شفاعت و قبول توبه دلیل روشنی بر این حقیقت‌اند که حساب کفار و مشرکان از گنه‌کاران دیگر که قابل بخشش و آمرزش‌اند، جداست.[ پیام قرآن، همان، ص۴۹۱-۴۹۴]

در روایات نیز به اختصاص خلود به کفار تصریح شده است، در روایتی امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: « لَا یُخَلِّدُ اللَّهُ فِی النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ أَهْلَ الضَّلَالِ وَ الشِّرْک» [ بحارالانوار، همان، ص۳۵۱]‏ «خداوند فقط کفار، منکرین، گمراهان و مشرکین را در آتش عذاب دائمی می‌کند.»

امام کاظم (علیه‌السلام)  می‌فرماید: «ولا یخلّد اللّهُ فی النّار إلاّ أهل الکفر والجحود وأهل الضلاله والشّرکِ: خداوند جز کافر و مشرک را جاودانه در آتش نخواهد گذاشت» و سرانجام  از پاداش اعمال نیک خود بهره خواهد گرفت چنانکه می‌فرماید:(فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّه خَیراً یَرَهُ) (زلزله/۷) [بحار الأنوار، ج۸، باب ۲۷، حدیث ۱٫]

آیا بهشت و جهنم اکنون وجود دارد ؟

اباصلت می‌گوید: از امام رضا علیه‌السلام پرسیدم: آیا بهشت و جهنم، اکنون نیز وجود دارند یا خیر؟ امام ـ علیه‎ السلام ـ فرمودند: آری! رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ شب معراج بهشت و جهنم را دید.

گفتم به باور برخی، بهشت و جهنم هنوز آفریده نشده اند. فرمود: ایشان از ما و ما از آنان نیستیم هر کس وجود بهشت و جهنم را انکار کند. ما و پیامبر را دروغ گو دانسته است. چنین کسی بهره‌ای از ولایت و دوستی ما ندارد و برای همیشه در جهنم می‌ماند. خدای بزرگ در قرآن کریم می‌فرماید: این است آن دوزخی که مجرمان انکارش می‌کردند اکنون میان آب‌های جوشانش دور می‌زنند و نیز حضرت رسول ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: شب معراج که مرا به آسمان‌ها بردند، جبرئیل دستم را گرفت و به بهشت برد و از خرمای آن به من داد، ‌وقتی از آن خوردم، نور فاطمه ـ علیهم السلام ـ در من به وجود آمد آنگاه به زمین برگشتم نزد خدیجه رفتم او از من به فاطمه ـ سلام الله علیها ـ باردارشد آری! فاطمه ـ علیهما السلام ـ انسان بهشتی گونه‌ای است هر گاه مشتاق بهشت می‌شوم. او را می‌بویم زیرا بوی بهشت می‌دهد[شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱ و ۲، ص ۹۹-۱۰۱ مترجمان، ساعدی محمد باقر و رضایی عبدالحسین.]

بهشت و دوزخ، هم اکنون نیز موجودند

ما معتقدیم که بهشت و دوزخ، هم اکنون نیز موجودند. شیخ مفید می‌فرماید: بهشت و دوزخ، هم اکنون موجود بوده، روایات بر وجود آن‌ها گواهى می‌دهند و متشرّعه بر این مطلب اتفاق نظر دارند[أوائل المقالات، ص ۱۴۱] آیات قرآن نیز به گونه‌ای بر وجود فعلى بهشت و دوزخ گواهى می‌دهد، چنانکه می‌فرماید:(وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَهً أُخرى * عِنْدَ سِدْرَهِ الْمُنْتَهى * عِنْدَها جَنّهُ المَأْوى) (نجم/۱۳ـ۱۵): پیامبر فرشته وحى را بار دیگر در نزد «سدره المنتهى» دید; سدره اى که «جنهالمأوی»نزد آن است. در جاى دیگر، در مقام نوید و هشدار به مؤمنان و کافران، اعلام می‌کند که بهشت براى پرهیزگاران و دوزخ براى کافران آماده شده است، چنانکه در مورد بهشت می‌فرماید: (أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ)  (آل عمران/۱۳۳) و در مورد دوزخ نیز خاطر نشان می‌سازد: (وَاتَّقُوا النّارَ الّتی أُعِدَّتْ لِلْکافِرینَ)  (آل عمران/۱۳۱).

در عین حال ، جایگاه بهشت و دوزخ دقیقاً بر ما روشن نیست، و تنها از برخى آیات به دست می‌آید که بهشت در قسمت بالا قرار دارد، چنان که می‌فرماید:(وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَما تُوعَدُونَ) (ذاریات/۲۲).

فرآوری : زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان

منابع : :

پژوهشکده باقر العلوم

شیعه نیوز ، بیانات آیت الله جعفر سبحانی

سایت حوزه